Ο γνωστός διαιτολόγος-διατροφολόγος Δημήτρης Γρηγοράκης γράφει στο site του, το Λόγω Διατροφής, για την επίδραση του κόκκινου κρασιού στη διατροφή και την υγεία μας.
Οι αρχαιότερες αναφορές βρίσκονται στα Ομηρικά Έπη. Ο Όμηρος εκθειάζει τις αρετές του κρασιού, αλλά συγχρόνως στηλιτεύει και την κατάχρησή του. Στα συμπόσια των ηρώων δεσπόζει η κατανάλωση κρασιού και τόσο στην Οδύσεια όσο και στην Ιλιάδα αφθονούν τα περιστατικά οινοποσίας. Ο Οδυσσέας δίνει στον Ευρύμαχο να πιει κρασί παρότι εκείνος είναι ακόμα βρέφος. Το ίδιο συμβαίνει με το Φοίνικα και τον Αχιλλέα, αλλά και με τη Ναυσικά και τις θυγατέρες του Πινδάρου. Οίνος κεκραμένος (νερωμένος) και άλλοτε άκρατος (χωρίς ανάμειξη με νερό). Ο κεκραμένος οίνος θεωρείται πιο τονωτικός, δεν προκαλεί εύκολα μέθη και διευκολύνει την πέψη. Ο Οδυσσέας, προκειμένου να μεθύσει τον Κύκλωπα, του προσφέρει άκρατον οίνο. Ο επικός ποιητής μεταχειρίζεται πληθώρα επιθέτων για να υμνήσει το κρασί: εύφρον, μελίφρον, θείον ποτόν, ευήνορ, μενοικία, μελιηδέα κ.ά. Το κρασί τονώνει τον οργανισμό και οπλίζει τον άνθρωπο με ψυχικά και σωματικά αποθέματα: «Πρώτα ευφρανθείτε το φαγείν και το κρασί που είναι δύναμις εις τον άνθρωπο, κατόπιν αναπαυθείτε». Ι 706–707 (μετ. Σιδέρη).
Θρεπτική αξία
Το κρασί είναι προϊόν ζύμωσης χυμού σταφυλιών, των οποίων η καλλιέργεια είναι γνωστή από το 4.000 π.Χ. περίπου. Σήμερα, με πολλές ποικιλίες και παραλλαγές, αποτελεί το πλέον διαδεδομένο ποτό στον κόσμο. Περιέχει περίπου 10 g οινοπνεύματος σε 100 mL και πολλές φορές περίπου 6–7 g ζάχαρη σε 100 mL (γλυκά κρασιά). Τα επιτραπέζια ή αφρώδη κρασιά περιέχουν 9–14% αλκοόλ: άσπρο, ροζέ, κόκκινο, και οι θερμίδες του προέρχονται κυρίως από το οινόπνευμα. Ενισχυμένα κρασιά: σερί, μαδέρα, μάλαγα, μάρσαλα περιέχουν 14–24% οινόπνευμα. Όσο για τη χημική περιεκτικότητά του, το κρασί περιέχει αλκοόλες, αλδεΰδες, εστέρες, μη πτητικά και πτητικά οξέα, σάκχαρα, αζωτούχες ενώσεις και τανίνες. Η θρεπτική του απόδοση, χωρίς να είναι υψηλή, δεν είναι αμελητέα: Ασβέστιο, χαλκός, σίδηρος, μόλυβδος, κάλιο και περίπου 70 θερμίδες στα 100 mL.
Η σχέση του κρασιού με τη μείωση του κινδύνου εμφάνισης καρδιαγγειακής νόσου
Η σχέση μεταξύ μέτριας κατανάλωσης αλκοόλ και μείωσης του κινδύνου εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων είναι καλά εδραιωμένη. Διάφορες ανασκοπήσεις, μεταξύ άλλων και δική μου, έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι άνδρες και γυναίκες που καταναλώνουν μέτρια ποσότητα αλκοόλ, 1–2 ποτά ημερησίως, εμφανίζουν μειωμένο κίνδυνο παθήσεων του καρδιαγγειακού συστήματος (Agarwal 2002, Grigorakis et al 2010, Hines & Rimm 2001, Klatsky et al 1992, Lucas et al 2005, Rimm et al 1996, Sesso 2001, Van de Wiel & de Lange 2008, van Tol & Hendrinks 2001). Πολλές επιδημιολογικές μελέτες, επίσης, υπογραμμίζουν ότι η μέτρια κατανάλωση κυρίως κόκκινου κρασιού συνδέεται με τη μείωση του κινδύνου εμφάνισης καρδιαγγειακών παθήσεων.
Το «Γαλλικό παράδοξο», το κρασί και η δράση πολυφαινολών
Το 1992, οι Renaud και De Lorgeril παρατήρησαν χαμηλότερο αριθμό θανάτων από καρδιαγγειακά νοσήματα στη Γαλλία σε σχέση με άλλες χώρες της Βόρειας Ευρώπης και ιδαίτερα την Αγγλία, αν και η πρόσληψη κορεσμένων λιπαρών στη Γαλλία ήταν παρόμοια ή ακόμη και μεγαλύτερη. Το φαινόμενο αυτό οι ερευνητές το ονόμασαν «Γαλλικό παράδοξο» (French paradox) και το ερμήνευσαν κυρίως εξαιτίας των χαρακτηριστικών της «μεσογειακής δίαιτας», η οποία είναι πλούσια σε λαχανικά, φρούτα, ελαιόλαδο και κόκκινο κρασί (Renaud et al 1992). Μέχρι το 1992, υπήρχαν ενδείξεις θετικής επίδρασης της μέτριας κατανάλωσης αλκοόλ στη μείωση της θνησιμότητας (Marmot et al 1981, Shaper et al 1988, St Leger et al 1979). Η επιστημονική ομάδα του Renaud το 1999 πραγματοποίησε μια μελέτη σε 36.250 ενήλικες Γάλλους, στην οποία αποδείχθηκε ότι η μέτρια κατανάλωση κόκκινου κρασιού και όχι άλλων αλκοολούχων ποτών μείωσε τη θνησιμότητα κατά 12–18 χρόνια (Renaud et al 1999). Το κόκκινο κρασί περιέχει πολυφαινόλες, σε μεγαλύτερες ποσότητες από τα υπόλοιπα κρασιά. Οι πολυφαινόλες, όπως ήδη έχω αναφέρει, είναι ισχυρές αντιοξειδωτικές ουσίες που προστατεύουν τα τοιχώματα των αγγείων της καρδιάς (Grigorakis et al 2010). Επιπλέον, οι έρευνες έδειξαν ότι οι πολυφαινόλες του κρασιού περιορίζουν την απορρόφηση της μαλονδιαλδεΰδης (MAD), μιας ουσίας που συμμετέχει στην ανάπτυξη των αθηρωματικών πλακών, του διαβήτη, του καρκίνου και άλλων χρόνιων εκφυλιστικών νόσων (Del Rio et al 2005, Van de Weil & de Lange 2008). Οι παραπάνω ιδιότητές τους οφείλονται στο γεγονός ότι παρεμποδίζουν την οξείδωση της LDL και επηρεάζουν την αιμόσταση και την καρκινογένεση.
Καρδιαγγειακή προστασία και ολική θνησιμότητα
Τα καρδιαγγειακά νοσήματα αποτελούν μια από τις συχνότερες παθήσεις και προσβάλλουν πολύ μεγάλο αριθμό ανθρώπων παγκοσμίως. Η σχέση μεταξύ λήψης αλκοόλ και καρδιαγγειακών νοσημάτων είναι φανερή στις επιδημιολογικές μελέτες, όταν η κατανάλωση κυμαίνεται σε 1–2 ποτά την ημέρα. Αντίθετα, διαπιστώνεται μια απότομη αύξηση εμφάνισης των καρδιαγγειακών νοσημάτων όταν η λήψη είναι >3 ποτά την ημέρα. Ο Thun και οι συνεργάτες του πραγματοποίησαν μια πολύ μεγάλη έρευνα διάρκειας 9 ετών, στην οποία έλαβαν μέρος 490.000 άνδρες και γυναίκες. Ο ρυθμός θανάτου εξαιτίας καρδιαγγειακών παθήσεων ήταν 30–40% χαμηλότερος σε όσους έπιναν τουλάχιστον 1 ποτό την ημέρα συγκριτικά με αυτούς που δεν έπιναν καθόλου, τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες. Επίσης, η ολική θνησιμότητα και στα δύο φύλα ήταν μειωμένη σε αυτούς που έπιναν τουλάχιστον 1 ποτό την ημέρα (Thun et al 1997). Ο Di Castelnuovo και οι συνεργάτες του συγκέντρωσαν τα αποτελέσματα από 34 μελέτες για να δείξουν τη σχέση μεταξύ της κατανάλωσης αλκοόλ και θνησιμότητας. Οι 34 μελέτες πραγματοποιήθηκαν σε περισσότερους από 1.000.000 ανθρώπους.
Οι ερευνητές απέδειξαν ότι η σχέση μεταξύ κατανάλωσης αλκοόλ και θνησιμότητας παριστάνεται γραφικά με μια καμπύλη μορφής J. Καθώς αυξανόταν η ποσότητα του αλκοόλ, η καμπύλη αρχικά παρουσίαζε μείωση της θνησιμότητας. Στη συνέχεια, έφθανε σε ένα οριακό σημείο και με μεγαλύτερη αύξηση της ποσότητας αλκοόλ παρουσίαζε αύξηση της θνησιμότητας. Η χαμηλότερη θνησιμότητα παρατηρήθηκε σε όσους κατανάλωναν περίπου μέχρι 2 ποτά την ημέρα, συγκριτικά με εκείνους που δεν κατανάλωναν καθόλου. Η χαμηλότερη τιμή θνησιμότητας, συνολικά, παρατηρήθηκε στα 8 g αιθανόλης, που αντιστοιχούν σε περίπου ένα ποτήρι κρασί την ημέρα. Οι ερευνητές επίσης παρατήρησαν ότι στην κατανάλωση αλκοόλ υπήρχαν διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών (Di Castelnuovo et al 2006). Σε μια πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε 4.153 Έλληνες ενήλικες, αποδείχθηκε ότι η μέτρια κατανάλωση αλκοόλ, συγκριτικά με τη μη κατανάλωση, προκάλεσε μείωση του κινδύνου εμφάνισης στεφανιαίας νόσου, νοσημάτων των περιφερικών αρτηριών και συνολικών καρδιαγγειακών παθήσεων, αλλά όχι του εμφράγματος (Athyros et al 2008).
Επίδραση του στα λιπίδια και στους αιμοστατικούς παράγοντες
Η επίδραση του κόκκινου κρασιού στη μείωση της εμφάνισης καρδιαγγειακών παθήσεων σχετίζεται με το γεγονός ότι το αλκοόλ προκαλεί αύξηση των επιπέδων της HDL και παρεμποδίζει τη δημιουργία θρόμβων, συμβάλλοντας στη διάσπαση αυτών (Grigorakis et al 2010). Στις περισσότερες μελέτες, η ευεργετική δράση του αλκοόλ εξηγείται λόγω της μείωσης της αρτηριακής πίεσης και της αύξηση της συγκέντρωσης της HDL (Athyros et al 2008, Van Tol & Hendrilks 2001). Σε μια έρευνα, η οποία πραγματοποιήθηκε σε 750 άνδρες και 883 γυναίκες με σκοπό τη μελέτη της σχέσης μεταξύ της κατανάλωσης αλκοόλ και παραγόντων όπως η αρτηριακή πίεση, η HDL και τα τριγλυκερίδια, βρέθηκε ότι η ανωτέρω σχέση περιγράφεται γραφικά και πάλι με καμπύλη της μορφής J. Στην περίπτωση της αρτηριακής πίεσης, η σχέση J αποδείχθηκε μόνο για τους άνδρες. Την πιο θετική επίδραση φάνηκε να είχε η λήψη 100–200 mL ποτού, περιεκτικότητας 12% σε αιθανόλη (Chrysohoou et al 2003). Ωστόσο, η μελέτη του Παναγιωτάκου και των συνεργατών του το 2007 σε ηλικιωμένους κατοίκους Ελληνικών νησιών έδειξε ότι η καμπύλη J εκφράζεται τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες (Panagiotakos et al 2007)
Η έννοια της ελαφράς-μέτριας κατανάλωσης αλκοόλ
Η κατανάλωση αλκοόλ μπορεί να διακριθεί σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με την ποσότητα της καθαρής αιθανόλης: «ελαφρά», «μέτρια» και «βαριά». Η ελαφρά-μέτρια κατανάλωση αλκοόλ συνήθως αναφέρεται στην κατανάλωση κατά μέσο όρο 1–2 ποτών την ημέρα, ενώ η αυξημένη κατανάλωση (βαριά κατηγορία) υποδηλώνει λήψη ≤3 ποτηριών κρασιού, λικέρ ή μπίρας την ημέρα. Σε απόλυτα μεγέθη, ποσότητα της τάξης <30 g αιθανόλης την ημέρα αποτελεί ελαφρά έως μέτρια κατανάλωση, ενώ ποσότητα της τάξης >30 g αιθανόλης την ημέρα θεωρείται αυξημένη κατανάλωση (Dufour 1999, Kalant & Poikolainen 1999). Εκτός από το είδος του αλκοολούχου ποτού που καταναλώνεται, μεγάλο ενδιαφέρον όσον αφορά στον κίνδυνο εμφάνισης στεφανιαίας νόσου παρουσιάζει και ο τρόπος κατανάλωσης του αλκοολούχου ποτού (Grigorakis et al 2010). Συγκεκριμένα, η συνήθεια κατανάλωσης αλκοόλ μαζί με τα γεύματα, συγκριτικά με τη χρήση αλκοόλ χωρίς συνοδεία γεύματος, βρέθηκε ότι παρέχει οφέλη στη μείωση του κινδύνου εμφάνισης στεφανιαίας νόσου (Trevisan et al 2001). Αντίθετα, πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι σε άτομα που καταναλώνουν πολύ μεγάλη ποσότητα αλκοόλ υπάρχει η τάση για μεγαλύτερο κίνδυνο εμφάνισης στεφανιαίας νόσου και άλλων καρδιαγγειακών νοσημάτων (Kauhanen et al 1997, McElduff & Dobson 1997, Murray et al 2002, Rehm et al 2001).
Συμπέρασμα: Το λίγο κρασί αποτελεί θεματοφύλακα της υγείας
Παρόλο που δεν συνιστώ σε όσους δεν καταναλώνουν αλκοόλ να ξεκινήσουν να πίνουν, επισημαίνω ότι η μέτρια κατανάλωση μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακών παθήσεων (De Gaetano et al 2004). Η τυπική ποσότητα αλκοόλ που σχετίζεται με τη μείωση της εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων είναι ισοδύναμη με 360 mL μπίρα, 150 mL κρασί ή 45 mL άλλου αλκοολούχου ποτού (Hines & Rimm 2001). Σε αντίθεση με τη θετική επίδραση της μικρής έως μέτριας κατανάλωσης αλκοόλ, η υπερβολική κατανάλωση οδηγεί σε μακροπρόθεσμα αρνητικά αποτελέσματα, όπως αύξηση του κινδύνου εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων, διαφόρων μορφών καρκίνου κ.ά. (Grigorakis et al 2010). Η προστασία ή η βλάβη σχετίζονται περισσότερο με την ποσότητα του αλκοόλ που καταναλώνεται παρά με το είδος του αλκοολούχου ποτού (Van de Wiel & De Lange 2008).
Σε κάθε περίπτωση, η θετική επίδραση του κόκκινου κρασιού στην υγεία οφείλεται τόσο στην αιθανόλη όσο και στις πολυφαινόλες που περιέχει. Συμπερασματικά, όπως κάθε νόμισμα έχει δύο όψεις, έτσι και το κρασί παρουσιάζει και αρνητική πλευρά. Ο Όμηρος από πολύ παλιά καταδικάζει τις αρνητικές επιπτώσεις της αχαλίνωτης οινοποσίας. Εκτός από την άρση των ηθικών αναστολών, η μέθη μπορεί να προκαλέσει σοβαρές γαστρεντερικές διαταραχές ή να οδηγήσει σε βίαιη συμπεριφορά, με τις ανάλογες επιπτώσεις: «Και από το μεθύσι τύφλα άνομες έκαμε δουλειές στο σπίτι του Πιρίθου, θύμωσαν τότε οι ήρωες και εφτύς όξω απ’ την πόρτα τον πέταξαν και τούκοψαν τη μύτη και τα αυτιά του» Φ 295–298. Μεγάλες ποσότητες κρασιού σχετίζονται με τον αλκοολισμό, την αυξημένη συχνότητα τροχαίων ατυχημάτων, τη γενικευμένη σκελετική μυοπάθεια, την αλκοολική μυοκαρδιοπάθεια, τον καρκίνο οισοφάγου και φάρυγγα, την κίρρωση ήπατος κ.λπ.
Η φύση «επινόησε» την έννοια του μέτρου: Πριν από αυτό η στέρηση, μετά από αυτό ο κορεσμός, η απέχθεια, η δυσφορία και οι τύψεις. Στη μέση το «μέτρον άριστον» και φυσικά το κρασί δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Μπορεί «ο μπεκρής» του Παπαδιαμάντη στη «θητεία της πενθεράς» (1902) να διαλαλεί πως «το μήνα που δεν έχει ρo, ο μπεκρής πίνει νερό», αλλά αυτό σίγουρα δεν αποτελεί την πλέον ενδεδειγμένη στάση.
Του Δημήτρη Γρηγοράκη
Διαιτολόγος-Διατροφολόγος MSc.